Chất béo nói chung hay cholestrerol (và các ester của nó) nói riêng có mối liên hệ khá quan trọng với bệnh xơ vữa động mạch, từ đó có liên quan tới nhiều biến chứng như nhồi máu cơ tim, đột quỵ,… Hàm lượng cholesterol máu cao đồng nghĩa với việc tăng nguy cơ bị xơ vữa mạch máu và biến chứng.
Tính chất của các chất béo là không tan trong nước. Do đó để có thể được hấp thụ, chúng phải được liên kết với những chất khác tạo thành các micelle – gọi là lipoproteins. Lipoprotein có cấu tạo gồm chất béo (cholesterol và ester của nó, triglyceride và các axit béo) ở trong lõi, bề mặt ngoài là các proteins, glucose, phospholipid, các thụ thể… Lipoproteins đảm nhận vai trò vận chuyển chất béo chính trong máu. Hai lipoproteins vận chuyển cholesterol quan trọng là LDL và HDL, trong đó:
– LDL vận chuyển cholesterol từ gan và ruột đi tới các cơ quan, mô để thực hiện vai trò sinh học của nó. Thường gọi LDL là “mỡ xấu” vì nó góp phần làm tăng hàm lượng cholesterol trong máu.
– HDL vận chuyển cholesterol và các ester dư thừa từ các mô, cơ quan về gan để xử lí. HDL được coi là “mỡ tốt” vì nó làm giảm hàm lượng cholesterol trong máu.
Bất kì tổn thương hay rối loạn chuyển hóa nào gây ra sự tăng LDL và giảm HDL đều làm tăng nguy cơ mắc các bệnh tim mạch. Do đó việc xét nghiệm xác định LDL và HDL định kì là hết sức cần thiết.
Xét nghiệm HDL
Nguyên lí chung của phương là cô lập loại bỏ các lipoproteins khác có trong mẫu (chylomicron, VLDL, LDL, Lp(a)). Sau đó mẫu chỉ chứa HDL được phân giải tạo thành cholesterol tự do, dưới tác dụng của enzyme, cholesterol phản ứng tạo ra H2O2. H2O2 này phản ứng tạo phức màu với chất trong thuốc thử và được đo cường độ bằng phương pháp đo quang. Từ độ hấp thụ sáng thu được sẽ tính toán được nồng độ HDL trong mẫu.
Hiện nay tất cả các thuốc thử từ các NSX khác nhau cho xét nghiệm HDL đều giống nhau ở giai đoạn sau, giai đoạn phân giải HDL đến khi tạo phức màu và đo bằng pp quang học. Sự khác nhau từ giá thành, chất lượng đến từ giai đoạn đầu – cô lập các lipoproteins khác ngoại trừ HDL. Việc cô lập loại bỏ các lipoproteins khác dựa trên cơ sở cấu trúc của chúng đều có thụ thể apoprotein B-100, ngoại trừ HDL không có cấu trúc này. Trước đây các nhà sản xuất thường phải kết tủa (precipitate) để cô lập các lipoprotein khác HDL nhưng hiện nay, việc cô lập các lipoprotein khác trong mẫu có thể thực hiện luôn trong hệ đồng thể mà không cần trải qua giai đoạn kết tủa.
Có nhiều cách để tiến hành việc này như là:
– Sử dụng tác nhân sulfate/Mg2+ block chylomicron và VLDL nhưng không gây kết tủa, sau đó thêm enzyme đặc hiệu để phản ứng với HDL tạo phức màu và đo bằng pp đo quang. Hóa chất Roche và UMA sử dụng phương pháp này.
– Sử dụng kháng thể trong thuốc thử R1 để block lipoproteins có cấu trúc B-100, sau đó thêm R2 là enzyme để thực hiện chuỗi phản ứng với HDL tạo phức màu. Hóa chất của Wako, Nhật Bản
– Một cách khác, sử dụng enzyme và chất ức chế để phân giải các lipoproteins khác ngoại trừ HDL tạo thành H2O2, sau đó H2O2 này bị loại bỏ bởi enzyme catalase. Sau đó chất ức chế enzyme catalase và thuốc thử đặc hiệu được thêm vào ở R2 để thực hiện chuỗi phản ứng tạo phức màu của HDL như thường lệ. Hóa chất Randox sử dụng theo phương pháp này.
Xét nghiệm HDL
Trước đây, việc xác định LDL thường được tính toán gián tiếp kết quả xét nghiệm tổng lượng cholesterol và HDL. LDL tính toán theo phương pháp gián tiếp thông qua phương trình Friedewald hoặc phương pháp định lượng beta. Tuy nhiên, do những hạn chế của phương pháp tính toán, hiện nay việc xác định trực tiếp đang trở thành yêu cầu bắt buộc khi cần đánh giá hàm lượng LDL.
Tương tự như HDL, LDL cũng có thể được xét nghiệm trực tiếp theo 2 phương pháp, kết tủa chọn lọc hoặc phân tích hệ đồng nhất. Trong đó việc xác định LDL từ hệ đồng thể được ưa chuông hơn do thuận tiện trong thao tác và khả năng tự động hóa của phương pháp.
Tương tự như việc xác định HDL đã đề cập ở trên, việc xác định LDL trong hệ đồng thể cũng sử dụng 2 thuốc thử riêng biệt, R1 để cô lập hoặc hòa tan các lipoproteins khác và R2 có chứa enzyme đặc hiệu cho chuỗi phản ứng LDL tạo phức màu và đo bằng phương pháp đo quang.
Các sản phẩm của Roche và UMA, Beckman Coulter hiện đều theo hướng sử dụng phương pháp này.